Τοπικές ποικιλίες καλλιεργούμενων ειδών στην Κρήτη με έμφαση στα κηπευτικά

Ευχαριστούμε πολύ τον κο Θανόπουλο Ρ. από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Ένα δυναμικό για πολλαπλή αξιοποίηση

Θανόπουλος, Ρ.¹, Σαμαράς, Στ.², Γανίτης Κ.², Γκατζελάκη Χ.², Κόταλη Ε.², Ψαρρά Ε.², Κυπριωτάκης, Ζ. ³, Τζίτζικας, Ε.Ν.⁴ , Καλαϊτζής, Π.⁴, Τερζόπουλος Π. Ι.⁵, Μπεμπέλη, Π. Ι.⁵

¹ Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Διοικητικός Τομέας Κοινοτικών Πόρων και Υποδομών, ΕΠΑΑ, Λεωφ. Αθηνών 58, 104 41 Αθήνα

² Τράπεζα Γενετικού Υλικού – ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. – Κέντρο Γεωργικής Ερευνας Βορείου Ελλάδος, Θέρμη, 570 01 Θεσσαλονίκη

³ Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής – Ζιζανιολογίας, Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας, ΤΕΙ Κρήτης, Τ.Θ. 140, 71110 Ηράκλειο, Κρήτη

⁴ Τμήμα Γεωργικής Γενετικής και Βιοτεχνολογίας, Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων, Χανιά 73100, Κρήτη

⁵ Εργαστήριο Βελτίωσης Φυτών και Γεωργικού Πειραματισμού, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ιερά Οδός 75, 118 55 Αθήνα

Οι τοπικές ποικιλίες της Κρήτης αποτελούν μέρος της άγραφης ιστορίας του νησιού, θρέψανε για χιλιάδες χρόνια τον πληθυσμό του, είναι κομμάτι των παραδόσεων και του πολιτισμού. Σε καμιά όμως περίπτωση δεν αποτελούν ένα μουσειακό είδος. Αντίθετα μπορούμε να τις κάνουμε ένα από τα  εργαλεία στήριξης της αγροτικής παραγωγής, του τουρισμού, της οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης του νησιού. Οι τοπικές ποικιλίες στην Κρήτη, παρά τις πιέσεις που δέχονται από παράγοντες όπως η εντατικοποίηση της γεωργίας, η γήρανση του πληθυσμού, διατηρούν ακόμα ένα αξιόλογο δυναμικό για προστασία και αξιοποίηση, τόσο άμεσα με την καλλιέργεια και διάθεση των προϊόντων όσο και έμμεσα με τη συνεισφορά τους σε βελτιωτικά προγράμματα. Η εκπόνηση και υλοποίηση προγραμμάτων συλλογής, αξιολόγησης, βελτίωσης, καλλιέργειας, διάδοσης, τυποποίησης και διάθεσης των τοπικών ποικιλιών μπορεί να αποτελέσουν σημαντική συμβολή στην αγροτική οικονομία της Κρήτης.

Εισαγωγή

Το σύγχρονο μοντέλο ανάπτυξης της γεωργίας μέσω της εντατικοποίησης απαίτησε τη διάδοση των καλλιεργούμενων (εμπορικών) ποικιλιών που εξασφάλιζαν υψηλές αποδόσεις και ομοιογένεια στο προϊόν. Αυτή η διαδικασία είχε σαν αποτέλεσμα να αντικατασταθούν σε μεγάλο βαθμό οι τοπικές (παραδοσιακές) ποικιλίες, που οδήγησε στη μείωση της ποικιλότητας και κατά συνέπεια στη γενετική διάβρωση. Η γενετική διάβρωση των τοπικών ποικιλιών στην Κρήτη είναι πολύ μεγάλη και προχωρεί με ταχύτατο ρυθμό (1). Οι τοπικές ποικιλίες, δημιούργημα της επιλογής των αγροτών για εκατοντάδες χρόνια διακρίνονται για την προσαρμοστικότητά τους στις τοπικές εδαφοκλιματικές συνθήκες και τα αξιόλογα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά τους. Οι αποστολές συλλογής γενετικού υλικού αποσκοπούν στη διάσωσή του, στο χαρακτηρισμό και αξιολόγησή του και κατά περίπτωση στην επανεισαγωγή του για καλλιέργεια. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να παρουσιάσει συνοπτικά τις μέχρι τώρα πληροφορίες για πληθυσμούς τοπικών ποικιλιών που συλλέχθηκαν στην Κρήτη και να συζητήσει τους τρόπους αξιοποίησης αυτού του δυναμικού.

Υλικά και Μέθοδοι

Οργανώθηκαν εξερευνητικές αποστολές συλλογής φυτικού γενετικού υλικού από την Τράπεζα Γενετικού Υλικού–ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. και το Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής του ΤΕΙ Ηρακλείου σε συνεργασία με το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων και από το εργαστήριο Βελτίωσης των Φυτών και Γεωργικού Πειραματισμού του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών σε ότι αφορά στα κουκιά. Στις αποστολές αυτές στην Κρήτη συλλέχθηκαν σε μορφή σπερμάτων (σπόρων) είδη και πληθυσμοί σιτηρών, οσπρίων, κηπευτικών, κτηνοτροφικών φυτών, αρωματικών και φαρμακευτικών ειδών, λειμωνίων ειδών και άγριων αυτοφυών συγγενών με τα καλλιεργούμενα είδη. Για κάθε πληθυσμό καταγράφονταν στοιχεία από την περιοχή συλλογής όπως τα γεωγραφικά δεδομένα. Μετά τη συλλογή ορισμένοι πληθυσμοί καλλιεργήθηκαν στους αγρούς των Ερευνητικών και Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων με σκοπό τον χαρακτηρισμό τους.

Κατανομή των πληθυσμών στους νομούς της Κρήτης και σε καλλιεργούμενα είδη

Στην εργασία αυτή θα παρουσιαστούν και θα αξιολογηθούν οι πληροφορίες που αφορούν στα κηπευτικά, στα όσπρια, στα σιτηρά και σε ορισμένα άλλα είδη γεωργικής σημασίας. Από τις συλλογές που έχουν γίνει μέχρι τώρα για τις παραπάνω κατηγορίες συγκεντρώθηκαν 223 πληθυσμοί τοπικών ποικιλιών από όλη την Κρήτη. Κατά πόσο κάθε ένας από τους προαναφερθέντες πληθυσμούς αποτελεί μια διακριτή ποικιλία μπορεί να διερευνηθεί καλλιεργώντας τον ώστε να περιγραφεί η ενδοπληθυσμιακή ποικιλότητα και να καταγραφούν τα χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν από τους άλλους πληθυσμούς.

Όμως και στην περίπτωση που ορισμένοι πληθυσμοί έχουν την ίδια ονομασία, μπορεί να διαφοροποιούνται σε ορισμένα χαρακτηριστικά τους λόγω της διαφορετικής προέλευσής τους που σημαίνει ότι υπάρχει μεγαλύτερη γενετική ποικιλομορφία, γεγονός θετικό. Ο νομός Ηρακλείου δείχνει να έχει τον μεγαλύτερο πλούτο σε πληθυσμούς (Πίνακας 1).Αυτό είναι πιθανό να οφείλεται στο ότι σ’ αυτόν τον νομό έγιναν περισσότερες αποστολές συλλογής. Ωστόσο, αν συνεχιστούν οι συλλογές τότε αυτή η εικόνα μπορεί να αλλάξει. Από τις τέσσερις κατηγορίες του Πίνακα 1 εντύπωση προκαλεί η χαμηλή συμμετοχή των σιτηρών.

Αυτό εξηγείται λόγω των εκτάσεων που απαιτεί η καλλιέργειά τους σε συνδυασμό με τα πλεονεκτήματα των εμπορικών ποικιλιών. Αντίθετα βρέθηκαν συγκριτικά με τα σιτηρά πολύ περισσότεροι πληθυσμοί στα κηπευτικά και τα όσπρια γιατί αυτά καλλιεργούνται σε μικρές εκτάσεις για τοπική κατανάλωση και σε κήπους για ιδία χρήση. Παράλληλα όμως η Κρήτη έχει και τα θερμοκήπια της εντατικής γεωργίας υψηλών εισροών όπου απαιτούνται υβρίδια για υψηλή απόδοση και μετασυλλεκτική ποιότητα, χαρακτηριστικά στα οποία οι τοπικές ποικιλίες υστερούν.Οι τοπικές ποικιλίες των κηπευτικών εμφανίζουν τη μεγαλύτερη συμμετοχή με 107 πληθυσμούς που κατατάσσονται σε 20 είδη (Πίνακας 2).

Οι περισσότεροι πληθυσμοί έχουν συλλεχθεί στην τομάτα, στη μπάμια και στο καρπούζι. Αντίστοιχα, τα όσπρια έχουν συλλεγεί 9 είδη, με 91 πληθυσμούς με τα φασόλια και τα κουκιά να υπερτερούν σε αριθμό (Πίνακας 3). Στα σιτηρά συλλέχθηκαν 12 πληθυσμοί που αφορούν στο σιτάρι, βρώμη, κριθάρι και καλαμπόκι. Στα «Άλλα» περιλαμβάνονται η αραχίδα, το σουσάμι, ο βίκος, η ρόβη με συνολικά 11 πληθυσμούς.

Ερευνητικά αποτελέσματα χαρακτηρισμού και αξιολόγησης

Απαραίτητη φάση στην μελέτη των πληθυσμών είναι ο χαρακτηρισμός και η αξιολόγησή τους για να εκτιμηθεί η ετερογένειά τους και να διαφοροποιηθούν οι πληθυσμοί με βάση τα χαρακτηριστικά τους. Σχετικές εργασίες έχουν γίνει για κουκιά, τομάτες και σκληρά σιτάρια από όλη την Ελλάδα ενώ άλλες είναι σε εξέλιξη. Στους πληθυσμούς από την Κρήτη παρατηρήθηκαν ενδιαφέροντα ευρήματα. Κουκιά Στο Εργαστήριο Βελτίωσης των Φυτών και Γεωργικού Πειραματισμού του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών μελετήθηκε μια συλλογή τοπικών πληθυσμών κουκιών από όλη την Ελλάδα που περιελάμβανε και 5 τοπικούς πληθυσμούς από την Κρήτη. Πιο συγκεκριμένα προέρχονταν από το Τυμπάκι Ηρακλείου, το Σπήλι Ρεθύμνης και τη Σητεία Λασιθίου (2, 3, 4, 5). Οι ποικιλίες αυτές παρουσίασαν υψηλή διαπληθυσμιακή και ενδοπληθυσμιακή ετερογένεια γεγονός που δίνει τη δυνατότητα σε βελτιωτές φυτών να τα χρησιμοποιήσουν σε σειρά βελτιωτικών προγραμμάτων. Επιπλέον παρατηρήθηκε η ύπαρξη ικανοποιητικών αποδόσεων σε ξηρικές συνθήκες. Μεταξύ αυτών των 5 τοπικών ποικιλιών από την Κρήτη η μία ήταν μικρόσπερμη ενώ οι άλλες 4 αποτελούσαν χαρακτηριστικές περιπτώσεις μεσογειακών τοπικών ποικιλιών δηλαδή μείγματα γονοτύπων μικρό-, μεσό-, και μεγαλόσπερμων τύπων.

Τομάτα

Στην τομάτα εξετάστηκε ένας εγχώριος πληθυσμός του Λασιθίου, με το κωδικό όνομα «GRC193/99» και ονομασία «Λαϊνάτη», και βρέθηκε να έχει σχετικά υψηλή παραγωγικότητα σε σχέση με άλλες τοπικές ποικιλίες από διάφορα μέρη της Ελλάδας (6). H «Λαϊνάτη» είχε υψηλή ενδο-πληθυσμιακή ποικιλότητα με πολλά φυτά αυτοκορυφολογούμενα, ποικιλία σχημάτων καρπού (ελλειψοειδείς, στρογγυλοί, απιοειδείς) (6, 7) ενώ παρατηρήθηκε ότι ο καρπός ήταν ιδιαίτερα γευστικός.

Ξυλάγγουρο

Στο Εργαστήριο Κηπευτικών Καλλιεργειών του Γ.Π.Α. είναι σε εξέλιξη πειράματα για τη συμπεριφορά του ξυλάγγουρου, με πληθυσμούς από την Κρήτη και Χίο, σε καλλιέργεια υπό κάλυψη με σκοπό την παραγωγή όλο το χρόνο και την δημιουργία καρπών παρθενογενετικά (Κ. Ακουμιανάκης).

Σκληρό στάρι

Στο σκληρό σιτάρι οι 19 τοπικές ποικιλίες, μεταξύ των οποίων 3 από την Κρήτη, είχαν μεγαλύτερη γενετική ποικιλομορφία σε σύγκριση με τις εμπορικές ποικιλίες (8).

Συζήτηση

Στην Κρήτη, παρά τη γενετική διάβρωση, εξακολουθεί να υπάρχει ένας μεγάλος πλούτος τοπικών ποικιλιών ετησίων ειδών. Πρέπει να τονισθεί ότι ο αριθμός των 223 πληθυσμών δεν πρέπει να θεωρείται ο τελικός. Αντίθετα εκτιμάται ότι παραμένει ένας σημαντικός αριθμός πληθυσμών να συλλεχθεί ιδιαίτερα σε απομονωμένες περιοχές και στους νομούς Ρεθύμνου και Χανίων. Οι πρόσφατες συλλογές συμπληρώνουν παλαιότερες που αφορούσαν τα αγρωστώδη (1).

Το γενετικό υλικό που έχει συλλεχθεί μέχρι τώρα αποτελεί μια μεγάλη πηγή γενετικών πόρων που μπορεί να χρησιμοποιηθεί:

• Στη δημιουργία ποικιλιών με αποκλειστική χρήση γενετικού υλικού τοπικών πληθυσμών. Τέτοιου είδους παραδείγματα (εκτός Κρήτης) αποτελούν οι εμπορικές ποικιλίες καρότου «Νέα Μαγνησία», μελιτζάνας «Τσακώνικη» και πεπονιού «Θράκη» και «Αμύνταιο» του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε., που προήλθαν από επιλογή τοπικών πληθυσμών με κριτήριο την ομοιομορφία, την ποιότητα και την παραγωγή (11, 12 και Μπλέτσος Φ., προσωπική επικοινωνία). Στην Ισπανία δημιούργησαν υβρίδια μελιτζάνας από τα οποία ορισμένα ήταν εξίσου παραγωγικά με τις εμπορικές ποικιλίες και οι καρποί παρουσίαζαν ενδιαφέρουσα ποικιλία σχημάτων (13). Η βελτίωση των τοπικών ποικιλιών από επιστημονικά ιδρύματα μπορεί να γίνεται και σε συνεργασία με τους αγρότες (συμμετοχική βελτίωση) όπως στον τοπικό πληθυσμό καλαμποκιού “Pigaro” (14). Γενικότερα οι τοπικοί πληθυσμοί αποτελούν μια γενετική βάση μεγάλης ποικιλομορφίας με σκοπό την δημιουργία τοπικών ποικιλιών για γεωργία χαμηλών εισροών, για βιολογική γεωργία και για ποικιλίες κατάλληλες για αντίξοες κλιματικές συνθήκες. Είναι ενδεικτική η επικράτηση σε πολλά αγρονομικά χαρακτηριστικά των τοπικών ποικιλιών φασολιού σε σύγκριση με τις εμπορικές ποικιλίες σε συνθήκες βιολογικής καλλιέργειας (15). Επίσης μια ποικιλία κριθαριού από το Λασίθι που ονομάζεται «Μαρτάκι» είναι άριστη για ζωοτροφή γιατί αναβλαστάνει γρήγορα επιτυγχάνοντας πολλές κοπές, προσαρμόζεται μέχρι υψόμετρο 1000 m, σε χαλικώδη και άγονα εδάφη και σε ξηροθερμικές συνθήκες.
• Σε βελτιωτικά προγράμματα εμπορικών ποικιλιών. Χρειάζεται να τονιστεί ότι με τη χρησιμοποίηση σε μεγάλο βαθμό του ίδιου γενετικού υλικού, η γενετική βάση των καλλιεργούμενων – εμπορικών –ποικιλιών μειώνεται όπως έχει συμβεί στην τομάτα και στο καλαμπόκι, κατάσταση που μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στο μέλλον (π.χ. μειωμένη αντοχή σε κάποιο παθογόνο) (9, 10, 4). Σε αυτή την κατεύθυνση στο Σταθμό Γεωργικής Έρευνας Ιεράπετρας γίνεται βελτιωτική έρευνα με αντικείμενο την πιπεριά και το ντοματάκι. Αξιολογούνται τοπικοί πληθυσμοί και γίνονται προσπάθειες βελτίωσης με εισαγόμενο γενετικό υλικό με σκοπό τη δημιουργία καθαρών σειρών, στα πλαίσια προβελτίωσης, προσαρμοσμένων στις συνθήκες της νότιας Κρήτης (πληροφορίες από Σταθμό Γεωργικής Έρευνας Ιεράπετρας).
• Στη διαφοροποίηση των χαρακτηριστικών των γεωργικών προϊόντων που αποτελεί κρίσιμη παράμετρο στην τάση ομογενοποίησης των καλλιεργούμενων ποικιλιών.
• Στην παραγωγή τοπικών εδεσμάτων που απαιτούν την ύπαρξη των  κατάλλήλων πρώτων υλών (π.χ. Κρητική διατροφή, αγροτουρισμός).
• Στην τόνωση των τοπικών οικονομιών, ιδιαίτερα των απομονωμένων περιοχών.

Η κατοχύρωση τοπικών ποικιλιών της Κρήτης στα πλαίσια της Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π.) ή της Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.) μπορεί να συμβάλει στην ανάδειξη και προώθησή τους σε όφελος των γεωργών των περιοχών που καλλιεργούνται. Σημειώνεται ότι καμία ετήσια ποικιλία της Κρήτης δεν είναι ΠΟΠ ή ΠΓΕ. Στην Κρήτη αναπτύσσονται αξιόλογες πρωτοβουλίες προώθησης των Κρητικών Προϊόντων όπως αυτή του Creta Cert, του «Οργανισμού προώθησης Κρητικών προϊόντων» (πρωτοβουλία Νομαρχιών), η συνεργασία ΟΑΣΝΗ και Συνδέσμου Ξενοδόχων Ηρακλείου για τη χρήση Κρητικών γεωργικών προϊόντων. Σε αυτά τα πλαίσια οι τοπικές ποικιλίες μπορούν να αποτελέσουν ένα ισχυρό πλεονέκτημα για την παραγωγή πραγματικών Κρητικών γεωργικών προϊόντων. Αντίθετα οι εμπορικές ποικιλίες μπορεί να καλλιεργούνται τόσο στην Κρήτη όσο και σε άλλες χώρες. Οικονομικά οι τοπικές ποικιλίες μπορούν να ενταχθούν στις δραστηριότητες των γεωργών σαν μια καλλιέργεια, δίπλα στις εμπορικές ποικιλίες, που θα μεγαλώνει το εύρος των προϊόντων τους εξασφαλίζοντάς τους ένα συμπληρωματικό εισόδημα. Σε συγκεκριμένες περιπτώσεις όμως μπορεί να αποτελέσει και την κύρια καλλιέργεια. Μια άλλη μορφή οικονομικής δραστηριότητας είναι η συλλογική (π.χ. συνεταιριστική, εταιρική) συμμετοχή σε βελτιωτικά προγράμματα και η παραγωγή πολλαπλασιαστικού υλικού.

Η εμπορική διάθεση των τοπικών ποικιλιών, ανάλογα με το είδος του προϊόντος (π.χ. νωπό, ξηρό) και τις ιδιότητές του (π.χ. μετασυλλεκτική αντοχή) μπορεί να γίνεται σε τοπική, περιφερειακή, εθνική και διεθνή κλίμακα. Σχετικά παραδείγματα μπορούμε να αντλήσουμε από τη Σαντορίνη με τη φάβα και την τομάτα ή την Τσακώνικη μελιτζάνα και τα φασόλια Πρεσπών. Η εμπορική διάθεση των τοπικών ποικιλιών σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να χρειάζεται πιστοποίηση, το θεσμικό πλαίσιο της οποίας θα πρέπει να εκπονηθεί.

Ένας από τους σκοπούς της εργασίας αυτής είναι η ενημέρωση των ενδιαφερομένων για τις δυνατότητες που τους προσφέρει ο πλούτος των τοπικών ποικιλιών της Κρήτης. Τα ιδρύματα που έκαναν τις συλλογές μπορούν να συνεργαστούν με ενδιαφερόμενους (π.χ. ερευνητικά και πανεπιστημιακά ιδρύματα, συνεταιρισμούς, αγρότες) για την αξιολόγηση και αξιοποίηση των πληθυσμών τοπικών ποικιλιών διαθέτοντας μικρές ποσότητες σπερμάτων (σπόρων).

Ευχαριστίες εκφράζονται στους ερευνητές του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Δρς Τράκα-Μυλωνά Αικ., Μπλέτσο Φ., Αυγελή Α. και στον Επίκουρο Καθηγητή του ΓΠΑ. Κ. Ακουμιανάκη για τις συζητήσεις και τις πληροφορίες που μας έδωσαν.

Διαβάστε το άρθρο όπως δημοσιεύτηκε ΕΔΩ!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Ζαμάνης, Α., Α. Γκόλιαρης, Ν. Σταυρόπουλος και Σ. Σαμαράς, 1990.

Εξερεύνηση και Συλλογή Φυτικού Γενετικού Υλικού στη νήσο Κρήτη.

Επιστημονικό Δελτίο 8 της Τράπεζας Γενετικού Υλικού, Θεσσαλονίκη,

σελ. 21.

2. Terzopoulos, P.J., P.J. Kaltsikes and P.J. Bebeli, 2003. Collection, evaluation

and classifi cation of Greek populations of faba bean (Vicia faba L.).

Genetic Resources and Crop Evolution, 50: 373-381.

3. Terzopoulos, P.J., P.J. Kaltsikes and P.J. Bebeli, 2004. Characterization

of Greek populations of faba bean (Vicia faba L.) and their evaluation

using a new parameter. Genetic Resources and Crop Evolution, 51: 655-

662.

4. Terzopoulos, P.J., P.J. Kaltsikes and P.J. Bebeli, 2008. Determining the

sources of heterogeneity in Greek faba bean local populations Field

Crop Research 105: 124-130.

5. Terzopoulos, P.J. and P.J. Bebeli, 2008. Genetic diversity analysis of

Mediterranean faba bean (Vicia faba L.) with ISSR markers. Field Crops

Research 108: 39-94.

6. Terzopoulos, P.J., S.A. Walters and P.J. Bebeli, 2008c. Evaluation of

Greek Tomato Landrace Populations for Heterogeneity of Horticultural

Traits. European Journal of Horticultural Science (In press).

7. Terzopoulos, P.J. and P.J. Bebeli, 2008a. DNA and morphological diversity

of selected Greek tomato (Solanum lycopersicum L.) landraces.

Scientia Horticulturae 116: 354-361.

8. Mantzavinou, A., P.J. Bebeli and P.J. Kaltsikes 2005. Estimating genetic

diversity in Greek durum wheat landraces with RAPD markers. Aust.

---

Η καταχώρηση βρίσκεται στην κατηγορία Τοπικά Προϊόντα. Μπορείτε να μείνετε ενημερωμένοι μέσω RSS 2.0 feed.

Tags: κολοκύθι, Κρήτη, κρητική διατροφή, ντομάτες, τοπικά προϊόντα, τοπικές ποικιλίες, Τοπική γαστρονομική παράδοση

Both comments and pings are currently closed.